مقدمه

شکل گیری منظومه شمسی حدود ۵ میلیارد سال پیش ، از ابری متشکل از گاز و غبار بین ستاره ای ، آغاز گردید. جاذبه باعث انقباض ابر شده و کره متراکمی از گاز در مرکز ابر بوجود آورد. جاذبه همچنین باعث دوران هر چه سریعتر ابر شد. هنگام دوران، مواد موجود در ابر، پهن شده و حلقه ای به وجود آمد که نواحی متراکم مرکزی را در بر می گرفت. سرانجام در این ناحیه متراکم ، گرمای لازم برای وقوع واکنشهای هسته ای فراهم گشت و بدین ترتیب ، ستاره خورشید بوجود آمد. اعضای کوچکتر منظومه شمسی از مواد موجود در این حلقه بوجود آمدند. این اعضاء عبارتند از سیارات ، سیارکها و ستاره دنباله دار.

● خانواده منظومه شمسی

تمام اجرام آسمانی که در یک منظومه مداری قرار دارند، تحت تأثیر جاذبه ای دو جانبه به دور یک جرم مشترک مرکزی می چرخند. در منظومه زمین _ ماه مرکز جرم مشترک در فاصله ۴۷۴۸ کیلومتری (۲۹۵۰مایلی) هسته زمین قرار داشته و از سطح زمین خارج نشده است. در مورد منظومه شمسی ، مرکز جرم مشترک همواره با تغییر موقعیت نسبی سیاره ها ، در حال تغییر است. این مرکز در فاصله ای حدود ۳۰۰۰۰۰ کیلومتر (۱۸۶۰۰۰ مایل) خارج از سطح خورشید قرار دارد

● خورشید

خورشید یا خور یا هور یکی از ستارگان کهکشان ماست. و تنها ستاره سامانه خورشیدی می باشد. منبع اصلی نوروگرماودر یک کلام زندگی بر روی زمین این ستاره است که با فاصله ای حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتری از زمین قرار گرفته و قطری تقریباً معادل ۱میلیون ۳۹۰ هزار کیلومتر و وزنی معادل ۳۳۰ هزار بار سنگین تر از زمین دارد.

خورشیدتنها ستاره منظومه شمسی است و حدودا شامل ۸۶/۹۹٪ درصد جرم کل منظومه شمسی را تشکیل می دهد. خورشید به دلیل جرم عظیمش دارای نیروی گرانش بسیارقوی است، طوری که سیارات را وادار کرده در مدارشان بر گردش حرکت کنند.

● مشخصات فیزیکی خورشید :

۱) قطر خورشید درحدود ۱٬۳۹۲٬۰۰۰ کیلومتر یا ۱۰۹ برابر قطر زمین است.

۲) جرم خورشید ۳۳۳٬۰۰۰ برابر جرم زمین است (جرم زمین ۱۰۲۷×۶) و مقدار جرمی که خورشید از دست می دهد درحدود ۴/۲ میلیون تن در ثانیه است.

۳) قطر خورشید حدود ۱۳۹۲۰۰۰ کیلومترکه معادل ۱۰۹ برابر قطر زمین است.

۴) وزن مخصوص خورشید ۴۱/۱ گرم بر سانتی متر مکعب است.

۵) حجم خورشید ۱۰۳۳× ۴/۱ سانتی متر مکعب که حدودا معدل ۱٬۴۰۰٬۰۰۰ برابر حجم زمین است.

۶) دمای مرکز خورشید ۰۰۰/۰۰۰/۱۵درجه کلوین(۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰ درجه سانتی گراد) است.

۷) مدت چرخش وضعی: ۲۵ روزدر استوا که درحوالی قطب ها به ۳۴ روز می رسد.

۸) یک سال کیهانی زمانی است که خورشید یک بار به دور کهکشان می چرخد ودر حدود ۲۲۵ میلیون سال است.

۹) قطر زاویه ای خورشید درآسمان ۳۲ دقیقه است. قدر ظاهری خورشید ۷/۲۶ است.

● ترکیب شیمیائی خورشید :

در حدود ۹۹٪ وزن خورشید را گازهای هیدروژن(H۲) و هلیوم (He) تشکیل داده اند، که از مقدار نیز حدود ۷۰٪ هیدروژن۳۹٪ هلیوم و یک درصد مابقی، شامل سایر گازها می شود. در خورشید هرثانیه ۵۰۰ میلیون تن هیدروژن به هلیوم تبدیل می شود که فقط حدود ۵٪ آن به شکل انرژِی از خورشید خارج می گردد.

● عطارد یا تیر

تیر تندروترین سیارهٔ سامانه خورشیدی است که با سرعتی حدود ۴۸ کیلومتر در ثانیه،هر۸۸ روز یک بار خورشید را دور می زند.از این رو سیاره ای گریزپاست که دیدنش آسان نیست و به همین دلیل است که شاید، ایرانیان باستان آنرا «تیر» نامیده و در یونان «مرکوری» یا «پیک خدایان» لقبش داده بودند.

سیاره عطارد (سیاره تیر) با فاصلهٔ ۵۷ میلیون و ۹۲۴ هزار کیلومتری، نزدیکترین سیاره منظومه شمسی به خورشید است و کم ترین مسافتی که با زمین پیدا می کند،به ۸۰ میلیون کیلومتر می رسد. به خاطر نزدیکی این سیاره به خورشید اگر در طرف رو به خورشید آن (بخشی که روز است) قرار بگیرید به راحتی در دمای ۴۶۵ سانتیگراد پخته خواهید شد و به علت حرکتی وضعی آرامش اگر در طرف شب آن قرار بگیرید آن قدر سرد خواهد شد که در دمای ۱۴۸ سانتیگراد به راحتی مرگ را بر اثر یخ بستن تجربه میکنید. گردش وضعی این سیاره،حدود دو ماه طول می کشد و از این رو،گرم شدن آن در روز و سرد شدنش در شب دیرپاست.

حفره های کوچک ویا بزرگ بسیاری در سطح سیارهٔ تیر دیده می شود که حکایت از برخورد شهاب سنگ های کوچک و بزرگ دارد البته قطر برخی از دهانه ها به ده ها کیلومتر می رسد. برخی از این دهانه ها محل خروج مواد مذاب است که امروزه با سنگهای مذاب پر شده اند و مانند کوه های آتشفشانی هستند.به خاطر دهانه های آتشفشانی و آبگیرها خیلی شبیه کره ماه است. دانشمندان تصور می کردند که فعالیتهای آن مانند کره ماه است. اما اکنون می دانیم که سیاره عطارد با کره ماه بسیار متفاوت است. تیر همچون ناهید و ماه، حالت های گوناگونی از هلال تا قرص کامل را به خود می گیرد. قرص کامل، چون در آن سوی خورشید است دیده نمی شود. اما اشکال هلال و نیمهٔ آن به هنگام جلوه های شرقی و غربی، مشاهده می گردند.

سیاره عطارد قمر ندارد. عطارد، کوچک ترین سیاره منظومه خورشیدی است. نیروی گرانش این سیاره کم و دارای جو ناچیزی است که ۹۸٪ آن از هلیم و بقیه از هیدروژن،اکسیژن و سدیم ساخته شده است.بادهای خورشیدی به شدت به عطارد می دمند و این می رساند که تقریباً هیچ هوایی در آن وجود ندارد.

این سیاره نیز، مانند سیاره زهره بین زمین و خورشید قرار گرفته و به خاطر این ویژگی،حالاتی را که «گذر»، «جلوه های شرقی و غربی» و… نامیده می شوند، به وجود می آورد.

● اساطیر

«عطارد» در ادبیات فارسی و عربی،«دبیر فلک» نیز خوانده شده است. نام اروپایی این سیاره Mercury از واژه ای لاتین گرفته شده که در مقابل نام یونانی هرمس است. خدائی که پیغام برنده برای خدایان دیگر بوده و به همین دلیل هرمس در اغلب تصاویر با صندلهای بالدار کشیده می شود. علاوه بر پیغام رسانی، او نگهدار بازرگانان و مسافران بود. مرکوری در ادبیات افسانه ای یونان و روم، خدای سخن وری و نویسندگی است.

● مشخصات سیاره عطارد

▪ اندازه تیر در مقیاس با زمین

▪ قطر به کیلومتر : ۴۸۷۸

▪ فاصله از خورشید به کیلومتر : ۷۵۹۱۰۰۰۰

▪ جرم بر حسب سانتیمتر بر گرم : ۴/۵

▪ مدت زمان گردش به دور خود : ۵۹ روز

▪ مدت زمان گردش به دور خورشید : ۸۸ روز

▪ اتمسفر : ندارد

▪ میانگین دما : روز:۴۲۷ شب:۱۸۰ (سانتیگراد)

▪ قمر یا حلقه : ندارد

▪ حالت (غالب) : جامد

این سیاره هیچگونه فعالیت ندارد و بنابراین هیچگونه زمین لرزه ای ندارد.

● سیاره تیر و عصر فضا

در سال های ۵ ۱۹۷۴ میلادی ، سفینهٔ مارینر ۱۰ آمریکا،از نزدیکی سیارهٔ تیر گذشت و توانست ۶۴۸ عکس خوب،از حدود ۵۰٪ سطح سیاره،که در آن هنگام در برابر خورشید واقع شده بود،گرفته و مخابره کند.عکس ها نشان می دهند که سطح تیر نیز چون ماه ،دارای کوه ها و نیز دره های فراوانی است که به نظر می آید به علت بمباران مداوم صدهاهزار سنگ آسمانی صورت گرفته باشد.زمان این بمباران ها شاید بلافاصله پس از پیدایش و تکوین دستگاه خورشیدی بوده است.

عکس هایی که فضاپیمای «مسنجر» ناسا از عطارد برداشته است شواهد فعالیت «گسترده» آتشفشانی بر سطح این سیاره را آشکار می کند.[۱]

در تیر،درهٔ بزرگی به قطر تقریبی ۱٬۳۰۰ کیلومتر وجود دارد که اطراف آن را کوه های به نسبت بلندی که ارتفاع برخی از آن ها به یک و نیم کیلومتر نیز می رسد،احاطه کرده اند.برخی از این گودی ها،شاید به علت جریان مواد مذاب آتشفشانی قدیمی،صاف و تیز شیار شیار شده اند.

ارتباط با مارینر ۱۰ در ۲۴ مارس ۱۹۷۵ قطع شد.این سفینه اولین و تنها سفینه ای بوده است که تا امروز به مقصد تیر روانه شده است.

در بررسی هایی که در سال ۱۹۹۰م از روی زمین در مورد سیارهٔ تیر به عمل آمد،دیده شد که دو ناحیه بر روی سطج این سیاره از نقاط دیگر بسیار داغ ترند ، علت آن را تأثیِر توأم گردش های وضعی و انتقالی تیر در حفظ گرمای گرفته شده از خورشید دانستند. زیرا مدت یک شبانه روز در تیر دو سوم مدت یک سال آن است .

تیر بر خلاف اندازهٔ کوچکی که دارد،بسیار سنگین است و از این جهت ستاره شناسان معتقدند، در زیر پوستهٔ سنگی نازک این سیاره،هستهٔ مرکزی بزرگی ساخته شده از آهن،وجود داشته باشد.

● زهره یا ناهید

ناهید (همچنین زهره یا ونوس) به ترتیب فاصله از خورشید، دومین سیاره منظومه شمسی است و بین زمین و تیر قرار دارد. این سیاره نزدیک ترین سیاره به زمین می باشد و بعد از ماه، درخشان ترین جرم آسمانی طبیعی است که به هنگام شب از زمین رویت میشود.

سیاره ناهید، فاقد قمر است و از بسیاری جهات چون اندازه، جرم، جاذبه و ترکیبات ساختاری، به زمین شباهت دارد و به همین دلیل به آن لقب خواهر زمین را داده اند. این سیاره را جزء کرات خاکی و متراکم طبقه بندی کرده اند که دارای آتشفشانهای فعال، «ناهیدلرزه» و کوهواره است. ناهید در مداری تقریباً دایره وار به فاصله میانگین ۱۰۸ میلیون کیلومتر از خورشید، به دور آن میگردد و کمترین فاصله آن با زمین ۴۲ میلیون کیلومتر است. زمان لازم برای یکبار گردش این سیاره به دور خورشید ۲۲۵ روز زمینی می باشد. تفاوت بزرگ ناهید با زمین، جو آن است که بیشتر آنرا دی اکسید کربن تشکیل داده و در ابرهای فوقانی آن قطرات ریز اسید سولفوریک وجود دارد. وجود دی اکسید کربن در جو این سیاره دمای آنرا به مقدار بسیار قابل توجهی افزایش داده است. (۴۶۴ درجه سانتیگراد نزدیک سطح سیاره). نور آفتاب پس از نفوذ در جو این سیاره و جذب شدن توسط سطح آن، به صورت حرارت ساتع میشود که این گرما را انبوه دی اکسید کربن جو ناهید، جذب کرده و از رها شدن آن در فضا جلوگیری میکند. این جذب اضافی گرما، که به پدیده گلخانه ای معروف است، گرمای متوسط ناهید را بیشتر از هر سیاره دیگری در سامانه خورشیدی بالا برده است به طوریکه این حرارت برای ذوب کردن فلز سرب کافیست. از اینرو پیدایش زندگی در این سیاره، غیر ممکن است. «چنگ زن» نام ادبی ناهید است.

در اوایل سال ۱۹۶۰ راداری را بسوی ناهید نشانه روی کردند که سیگنالهای آن از ابرهای این سیاره عبور کرده و پس از برخورد با سطح جامد سیاره، منعکس گردید. برای اولین بار دانشمندان اطلاع جالبی را درباره سطح ناهید به دست آوردند، که نشان میداد ناهید دارای حرکت چرخشی در جهت معکوس است. چرخش آن از شرق به غرب است و آفتاب از مغرب طلوع و در مشرق غروب میکند.

● زمین

مین سومین سیاره ی منظومهٔ شمسی است که در فاصله ی حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتری از ستاره ی خورشید قرار گرفته است. فاصله ی زمین تا خورشید به گونه ای است که شرایط محیطی ی آن قابلیت زیستن را به موجودات زنده ی کربنی می دهد. تاکنون زمین تنها سیاره ای بوده است که وجود حیات در آن ثابت شده است. زمین سیاره ای است سنگی با مقدار قابل توجه ای آب سطحی. جو زمین ترکیبی است از نیتروژن (حدود هشتاد درصد)، اکسیژن (حدود بیست درصد) و چندین گاز دیگر.

در منظومه ی خورشیدی، فاصلهٔ زمین تا خورشید بین فاصلهٔ زهره (یا ناهید) تا خورشید و فاصلهٔ مریخ (یا بهرام) تا خورشید است. زمین جزو سیارات داخلی منظومهٔ خورشیدی محسوب می شود.

مرتفع ترین نقطه بر روی خشکی های زمین کوه اورست نام دارد که نزدیک به نه کیلومتر از سطح دریا بالاتر است. عمیق ترین قسمت دریاها نیز در نزدیکی جزایر فیلیپین در اقیانوس آرام قرار دارد. عمق این ناحیه حدود ۱۱ کیلومتر پایین تر از سطح دریا است و به آن گودال یا درازگودال ماریانا گفته میشود.

● حرکات چندگانه زمین

۱) حرکت انتقالی زمین به دور خورشید

سرعت این حرکت زمین در مدار خود به دور خورشید یکسان نیست ودر نزدیکی خورشید بیشتر می شود.از اثرات این حرکت ایجاد یک سال شمسی شکل گرفتن فصول مختلف و تغییر ظاهری چهرهٔ آسمان شب در طول سال است مدت این چرخش ۳۶۵٫۲۵ روز است و سرعت زمین در این مدار ۳۰کیلومتر بر ثانیه است.

۲) حرکت وضعی

حرکت زمین به دور محور شمالی و جنوبی آن مدت این چرخش ۲۳ساعت و۵

۳) حرکت رقص محور

این حرکت درواقع که ارزش سینوسی در مدار زمین است که بواسطه چرخش ماه (قمر زمین) بدور این کره ایجاد می شود. ماه تقریباً هر ۲۷ روز یک دور به دور زمین می چرخد. با توجه به اینکه جرم ماه بسیار کمتر است بنابراین تنها یک لرزش سینوسی در مدار زمین ایجاد می کند.

۳) حرکت تقدیمی

حرکتی است که به موجب خم بودن محور زمین نسبت مدار خود ایجاد می شود و باعث می شود که قطب شمال سماوی جابجا شود(در دوره های ۲۶ هزار ساله)